Rozmowa z mgr Barbarą Kaliwodą - pielęgniarką, socjologiem, wykładowcą WUMed.

Pani wystąpienie podczas II Konferencji Naukowej WUMed, poświęcone kompetencjom kulturowym w pielęgniarstwie spotkało się  z dużym zainteresowaniem, wywołało dyskusję. Powiedzmy zatem naszym czytelnikom - czym są kompetencje kulturowe w pielęgniarstwie – wyjaśnijmy to zagadnienie – co oznaczają w praktyce, czego dotyczą?

Kompetencje kulturowe definiuje się jako: rozwijanie świadomości własnych przekonań, odczuć i myśli, w taki sposób, aby zniwelować ich niewłaściwy charakter i wpływ na osoby z innych środowisk kulturowych; demonstrowanie wiedzy i  zrozumienia kultury pacjenta; akceptowanie i szanowanie różnic kulturowych; świadczenie opieki zgodnie z oczekiwaniami  kulturowymi pacjenta lub dostosowanie opieki do oczekiwań kulturowych pacjenta. Kompetencja kulturowa definiowana jest jako zdolność do szybkiego zrozumienia i efektywnego działania w kulturze innej niż nasza.

W praktyce oznacza to nabycie jak największej wiedzy o własnej i obcych kulturach aby docenić różnorodność i podobieństwa; kształtowanie postawy zrozumienia, empatii, otwartości, braku uprzedzeń w relacjach międzykulturowych; rozwijanie i doskonalenie umiejętności podmiotowej, partnerskiej komunikacji z pacjentem pochodzącym z innej kultury niż własna; podejmowanie dialogu z uwrażliwieniem na jego wartości, stwarzając odpowiednie warunki z poszanowaniem praw pacjenta.  Kompetencja kulturowa jest procesem uczenia się i nabywania umiejętności komunikowania się, zdolności rozpoznawania stanów emocjonalnych i interpretacji zachowań - sygnałów werbalnych i niewerbalnych  pacjenta, świadomość różnic kulturowych i wyczucie ich w sytuacjach, gdy się ma z nimi do czynienia  oraz właściwego reagowania z poszanowaniem podstawowych zasad etycznych dzięki zdobytej i zweryfikowanej wiedzy. W nabywaniu kompetencji kulturowych przez pracowników ochrony zdrowia najważniejsze jest zdobycie umiejętności identyfikacji kultury pacjenta i świadome kształtowanie własnych zachowań komunikacyjnych tak, aby nie wywoływały one reakcji negatywnych.

Pragnę jeszcze raz przypomnieć, że kompetencje kulturowe to zespół nabytych cech i zdolności umożliwiających swobodne uczestniczenie w kulturze zgodnie z normami, wartościami. Rozwój kompetencji kulturowych jest koniecznością.  Wielokulturowość to nic innego jak współobecność w codziennym życiu ludzi reprezentujących różne kultury, różniących się między sobą nie tylko wyglądem, kolorem skóry i językiem ale także obyczajami, wyznawaną religią oraz sposobem komunikowania się. Pielęgniarka, położna powinna posiadać wiedzę o różnych kulturach i ich wpływie na zachowania zdrowotne oraz dużą wrażliwość  na odrębność kulturową pacjenta. Powinna doskonalić wrażliwość kulturową: postawę zrozumienia, empatii, otwartości na obcość, elastyczności, braku uprzedzeń w relacjach. Refleksja na temat własnej kultury umożliwia rozwijanie wrażliwości na inne kultury. Wartościowanie i poszanowanie różnorodności poprzez pozytywną i otwartą postawę pozwala pielęgniarce / położnej przeanalizować różnice kulturowe i ocenić je.

Twórczynią teorii pielęgniarstwa trans kulturowego była Madeleine Leininger.

To  amerykańska pielęgniarka i antropolog. Dostrzegła potrzebę zmiany tradycyjnych monokulturowych norm i praktyk zawodowych w wielokulturowe i zróżnicowane sposoby holistycznej, zindywidualizowanej i humanistycznej opieki zdrowotnej oraz zauważyła konieczność zdobywania przez pielęgniarki wiedzy o kulturowych podstawach opieki. Leininger uznała, że opieka, którą ma otrzymać pacjent, powinna być jak najbardziej zbliżona do jego wartości kulturowych. Podkreślała, że pacjent  ma prawo, aby rozumiano jego społeczno – kulturowe pochodzenie w ten sam sposób, jak oczekuje się iż będą zrozumiane i rozpoznane jego fizyczne i psychiczne potrzeby.

Badała fenomen zapewnienia opieki i zachowań związanych z opieką w ponad stu różnych kulturach na świecie. Efektem tych badań było opracowanie trans kulturowej teorii pielęgniarstwa w postaci modelu „Wschodzącego słońca”, który wskazuje drogi wiodące do zapewnienia kulturowo stosownej i kompetentnej opieki nad pacjentem oraz jego rodziną. Model opisuje teorie cech uniwersalnych i różnic kulturowych w opiece pielęgniarskiej. Model „Wschodzącego słońca” przedstawia siedem części - promieni : czynniki technologiczne, religijne i filozoficzne, rodzinne i społeczne, wartości kulturowe i styl życia, czynniki polityczne i prawne, czynniki ekonomiczne oraz czynniki edukacyjne. Czynniki te wpływają wzajemnie na siebie, a tym samym na sposób sprawowania opieki i praktyki pielęgniarskiej.

Teoria cech uniwersalnych i różnic kulturowych w opiece pielęgniarskiej, sformułowana i wprowadzona w życie przeszło 50 lat temu przez Leininger, jest dzisiaj przydatna bardziej niż kiedykolwiek w związku z pojawieniem się nowych sposobów komunikacji, rozwojem turystyki, procesem globalizacji, migracją ludności za pracą i wykształceniem, a także z powodu wojen, głodu, klęsk żywiołowych, prześladowań itp. Znaczenie tej teorii zwiększa się, ponieważ świat opieki zdrowotnej jest coraz bardziej wielokulturowy.

Z jakimi problemami kulturowymi mierzy się współczesne pielęgniarstwo?

Zwiększona migracja ludności prowadzi do wzrostu różnorodności wśród pacjentów. Zapewnienie opieki pielęgniarskiej zgodnej kulturowo, dostosowanej do potrzeb odbiorcy staje się koniecznością. Rozwój kompetencji kulturowych w edukacji pielęgniarek, jest aktualnym wyzwaniem dla pielęgniarstwa. Warto poznać zasady jakimi kierują się w swoim życiu wyznawcy różnych religii, bo mają one znaczący wpływ na opiekę pielęgniarską i leczenie. Ogólnie przyjętą zasadą w stosunku do wszystkich pacjentów, bez względu na wyznawaną religię, powinno być zebranie informacji dotyczących zasad życia, jakimi kierują się. Uzyskanie informacji bezpośrednio od pacjenta na temat zwyczajów, między innymi religijnych, zdecydowanie usprawniłoby pracę personelu medycznego. Posiadając wiedzę na temat tego, na co należy zwrócić szczególną uwagę w opiece pielęgniarskiej, łatwiej jest zbudować dobrą relację terapeutyczną, zdobyć zaufanie pacjenta. Pomocne mogą być poradniki i przewodniki lub informatory dotyczące uwarunkowań religijnych opieki zdrowotnej nad pacjentami różnych wyznań. Religia odgrywa w życiu większości ludzi bardzo dużą rolę, jest tą sferą życia, o którą człowiek zabiega i pragnie, aby inni szanowali jego przekonania i praktyki religijne.

Pragnę jeszcze raz mocno zaznaczyć, że wprowadzenie teorii pielęgniarstwa trans kulturowego do praktyki jest koniecznością, chociaż niemożliwe jest poznanie wszystkich kulturowych przekonań pacjentów związanych ze zdrowiem. Możliwe jest jednak opanowanie wiedzy i umiejętności dotyczących oceny kulturowej i poznanie niektórych kulturowych wymiarów opieki nad pacjentami, z którymi kontakt jest najczęstszy. Pozwoli to uniknąć ujednolicenia i umocni terapeutyczne związki między pielęgniarką a pacjentem, zwiększy także wrażliwość na potrzeby, wartości, wierzenia, przekonania i oczekiwania osób należących do innych kultur.

Nie rzadko zdarzają się bariery w świadczeniu opieki zdrowotnej uwarunkowanej kulturowo.

Wynikają przeważnie z oparcia relacji na stereotypach, braku wzajemnego zaufania, podejrzliwości, negatywnych oczekiwań, obawy przed dyskryminacją, złego doświadczenia, lęku, braku wiedzy, niedostatecznej znajomości języka i zaburzonej komunikacji. Komunikacja międzykulturowa to proces złożony, a konflikty wynikające z nieporozumień międzykulturowych wydają się nieuniknione. Żeby przełamać swój etnocentryzm i stereotypowy sposób myślenia, należy kontrolować negatywne reakcje emocjonalne na te różnice. Braki kadrowe, szeroki zakres obowiązków, przeciążenia stanowiskowe, brak  szkoleń  oraz pośrednika kulturowego powodują, że pielęgniarki przeznaczają coraz mniej czasu na profesjonalne komunikowanie z pacjentem z innej kultury.

Skuteczna komunikacja, zrozumienie i tolerancja są kluczowe dla zapewnienia bezpieczeństwa i zaspokojenia zarówno podstawowych jak i duchowych potrzeb pacjentów. Ważne jest, aby dostosować się do indywidualnych potrzeb każdego pacjenta a znajomość zwyczajów i tradycji przyczyni się do stworzenia relacji, dzięki której zarówno poziom opieki jak i jakość życia chorych wzrośnie. Nabywanie wiedzy, poszerzanie kompetencji kulturowych w zawodach medycznych jest dziś niezbędne do zapewnienia holistycznej, kompetentnej opieki. Świat się zmienia, dlatego też nie należy zamykać się na nowe doświadczenia i nie należy odbierać różnic kulturowych  jako przeszkód czy barier, lecz jako wartości, które pozwalają szerzej patrzeć na świat i przyczynią się do rozwoju zawodowego.

Co trzeba, co warto zrobić aby kompetencje kulturowe były czymś naturalnym i oczywistym w pielęgniarstwie.

Kompetencje kulturowe w pielęgniarstwie wyznaczają kierunek inwestowania we własny rozwój, zarówno pielęgniarek teoretyków jak i praktyków. Zrozumienie składowych kompetencji kulturowych oraz dokonywanie ich pomiaru stanowi istotny i konieczny element wdrożenia idei wielokulturowości w pielęgniarstwie.  Kompetencje kulturowe to biegłość w rozumieniu i komunikowaniu się z osobami pochodzącymi z innych kultur. To ciągły proces uczenia się. Przewodniki kulturowe mogą okazać się pomocne ale wymagają ciągłej weryfikacji i doskonalenia.  Źródłem kompetencji wielokulturowych jest szacunek do innych a celem integracja i rozwój osobisty, nie kompetencje same w sobie. Kształtowanie kompetencji kulturowych jest potrzebne do poprawy dialogu międzykulturowego. Jest niezbędne do zapewnienia wysokiej jakości opieki i zadowolenia pacjentów pochodzących z odmiennych kręgów kulturowych.

Brak kompetencji kulturowych u pracowników opieki zdrowotnej może prowadzić do kosztownych błędów, strat finansowych, ranienia uczuć innych osób, braku satysfakcji z jakości świadczonej opieki, a czasami także stawiania nieprawidłowych diagnoz, mających tragiczne lub niebezpieczne skutki.

Współczesne pielęgniarstwo ma charakter trans kulturowy, związany ze zróżnicowaniem kulturowym społeczeństw, które jest wynikiem przemieszczania się ludności, co nakłada na pielęgniarki obowiązek poznawania i rozumienia uwarunkowań kulturowych danej społeczności i uwzględniania ich w komunikowaniu się, planowaniu i świadczeniu opieki. Człowiek – jakość jego zdrowia i życia – przedmiot zainteresowania pielęgniarstwa, współcześnie potencjalny obywatel świata, powinien być postrzegany nie tylko ze swą innością płci, wieku, stanu zdrowia, środowiska w którym przebywa, ale również jako reprezentant społeczeństwa, rasy, wiary, kultury, posługującej się często niezrozumiałym dla nas językiem, indywidualnym obrazem świata i często odmiennymi od naszych sposobami reagowania, co rodzi zapotrzebowanie na pielęgniarstwo trans kulturowe. Pielęgniarka powinna być wyposażona w kompetencje kulturowe w dziedzinie afektywnej - przezwyciężanie postawy etnocentrycznej i stereotypów, kognitywnej - poznanie wpływu kultury na zdrowie i chorobę, styl życia oraz przekonania związane z profilaktyką, diagnozowaniem i leczeniem, behawioralnej - umiejętne komunikowanie werbalne i pozawerbalne, bycia „adwokatem” pacjenta, nie używania żargonu medycznego.

Pielęgniarka, chcąc dowiedzieć się czegoś o drugim człowieku, musi z nim rozmawiać, aktywnie go słuchać, okazywać zrozumienie i odczucia. Współczesne pielęgniarstwo, rozumiane jako profesjonalne działanie, charakteryzuje humanizm i holistyczne podejście do człowieka.

Pielęgniarek mamy w ochronie zdrowia wciąż za mało. Czym zachęciłaby Pani nowe pokolenia do studiowania na kierunku Pielęgniarstwo.

Decyzja dotycząca wyboru przyszłego zawodu jest jedną z najważniejszych, jaką muszą podjąć ludzie młodzi. Wybór ten niesie ze sobą konsekwencje, które z psychologicznego punktu widzenia wpływają na budowę obrazu własnej osoby. Pełnienie danej roli zawodowej może przyczynić się do rozwoju, satysfakcji lub być przyczyną nieustannej frustracji.  Główny cel to, uświadomienie studentom – młodym ludziom, że społeczeństwo stawia wysokie wymagania osobom wykonującym zawód pielęgniarki / pielęgniarza. Okres przygotowania przyszłych kandydatów do tego zawodu – powinien promować rozwijanie zdolności empatycznych wśród studentów. Wybór zawodu pielęgniarek / pielęgniarzy wiąże się ze zobowiązaniem przestrzegania praw pacjenta oraz pewnych zasad i wartości moralnych.  Zawód ten wymaga uczciwości, rzetelności, współczucia, umiejętności dodawania otuchy.

Pielęgniarstwo to piękny, szlachetny, interesujący zawód szczególnego zaufania publicznego. Bardzo odpowiedzialny, wymagający ciągłego kształcenia i doskonalenia zawodowego. Plusem zawodu pielęgniarki jest prestiż społeczny, ciekawa praca, dająca wiele satysfakcji zawodowej, swobodny dostęp do miejsc pracy oraz możliwości kształcenia podyplomowego.  Podstawową zaletą jest niesienie pomocy innym potrzebującym. Pielęgniarstwo to bardzo trudny zawód. Często niewdzięczny, niedoceniany. Pielęgniarka powinna być stanowcza, szybko podejmować decyzje, a jednocześnie musi pozostać wyrozumiała i empatyczna. Musi umieć słuchać, być cierpliwa i odnajdywać w sobie duże pokłady empatii. Decyzja dotycząca wyboru zawodu pielęgniarki/ pielęgniarza nie powinna być przypadkowa, wymaga przemyślenia i umotywowania prospołecznego oraz świadomego i samodzielnego wyboru kierunku studiów pielęgniarskich z przekonaniem i empatią aby odczuwać satysfakcję z wyboru. Empatia jest zasadniczym czynnikiem, który może mieć pozytywny wpływ na motywację do wykonywania zawodu pielęgniarki/ pielęgniarza. Ludzie, którzy wiążą swoją przyszłość z zawodem pielęgniarki, powinni dokonywać bardzo świadomie i racjonalnie takiego wyboru, gdyż wiąże się on z duża odpowiedzialnością za życie i zdrowie innych. W zawodzie pielęgniarki / pielęgniarza główną motywacją powinna być troska o innych oraz chęć niesienia pomocy. Kształcenie i praktyka muszą być rozwijane jednocześnie, w atmosferze wzajemnego szacunku i partnerstwa, dzieląc się wartościami i celami. Wszelkich procedur medycznych można się nauczyć. Jednak świadomy wybór zawodu, który się kocha daje poczucie, że ten piękny zawód staje się pasją. Dla mnie pielęgniarstwo było i jest moją pasją. Mieć powołanie do zawodu tzn. mieć skłonność, zdolność, zamiłowanie do swojej pracy. Mieć przeświadczenie o tym, że ich zawód, ich droga życiowa jest dla nich najważniejsza. Bo to jest bardzo ciężka i odpowiedzialna praca. Nie zawsze odpowiednio gratyfikowana finansowo. Zawód wymagający empatii i dużej odporności psychicznej. Zawód szczególny. Poleciłabym kierunek pielęgniarstwa wszystkim osobom, które chcą czuć się w życiu potrzebnym i tym, którzy czerpią satysfakcję z pomagania. Trzeba kochać ludzi i umieć pracować z nimi i dla nich. Współczesna pielęgniarka nie może być prawdziwą profesjonalistką bez umiejętności właściwego przekazywania wiedzy, poglądów, emocji, uczuć oraz odpowiedniej interpretacji wiadomości przesyłanych jej przez pacjenta. Potrzebne jest zdrowe myślenie, że swoją pracę będziemy wykonywać sumiennie, rzetelnie i jak najlepiej potrafimy ( zgodnie z aktualną wiedzą i obowiązującymi procedurami ).  Stawanie się pielęgniarką nie jest tylko kwestią nabywania określonych umiejętności technicznych, ale także sprawą poznania przez nią wartości moralnych zawodu, który powinien wpływać na jej intelekt, osobowość i styl życia. Pielęgniarstwo to nauka i sztuka służąca jednym z najważniejszych ludzkich wartości: życiu i zdrowiu.